Hipokratist Sağlık Ansiklopedisi
Hamse-i Şanizade veya Kanun-ı Şanizade; Şanizade Mehmet Ataullah Efendi tarafından 1820 yılında yazılmış Osmanlı Devleti’nde basılan ilk tıp eseridir.
Hamse-i Şanizade dışında İbn-i Sina‘nın El-Kanun fi’t-Tıb kitabına atıfla Kanun-ı Şanizade olarak da bilinen eser; Miratü’l Ebdan fi Teşrih-i Azaü’l-İnsan, Usulü’t Tabia, Miyaru’l-Etibba, Kanunü’l-Cerrahin ve Mizanü’l-Edviye adlı beş kitaptan oluşmaktadır. İlk kitabın anatomi, otopsi, organ ve uzuvlar; ikinci kitabı fizyoloji, üçüncünün hastalıklar ve tedaviler, dördüncünün ameliyatlardan bahsettiğini belirtilmiştir. Hamse-i Şanizade; Sultan 2. Mahmut’a arz edilir ve irade çıktıktan sonra İstanbul Dar’t-Tıba’atü’l-Amire’de 1820 yılında üç kitap tek cilt halinde basılarak çoğaltılmıştır.
İlk kitap anatomi, otopsi, organ ve uzuvlar ile ilgili Miratü’l Ebdan fi Teşrih-i Azaü’l-İnsan; o döneme göre modern bir tarzda hazırlanmasının yanı sıra, çoğu kaynaklarına atıf yapılmış 56 adet resimli levha içermektedir. Şanizade; anatomi ve otopsiye dair eser olmadığı ve ihtiyaç olduğunu, ayrıca bu eseri “Osmanlıda yeni tıbbı ve anatomiyi bilen hekim yoktur” diyenlere cevap olarak yazdığını, kitabın önsözünde belirtmiştir.
Şanizade Mehmet Ataullah Efendi; eserde yer alan Miyarü’l Etibba; Avusturya İmparatoriçesi Marie Theresie’nin saray hekimi ve Viyana Üniversitesi Tıp Fakültesi dekanı olan Dr. Anton Baron Von Störck’ün 1776 yılında yeni tıbba ait iki ciltlik eseri olan “Avusturya Memleketleri Askeri ve Köy Hekimleri için Pratik – Tıbbi Öğretim“in İtalyan dilinden Türkçe diline çevirmiş ve basılabilmesi için iki kez teşebbüs etmiş olmasına rağmen sonuç alamamıştır. Miyarü’l Etibba‘nın basımı Şanizade Mehmet Ataullah Efendi‘nin vakıf müfettişi olduktan sonra dönemin sadrazamı vasıtasıyla padişaha eserlerinin arz edilmesini sağlayarak 1823 yılında basımı gerçekleşmiştir. Hamse’nin 3. cildini teşkil edecek tercüme 39 sayfalık kaynağı belli olmayan “Usulü’t Tabia” adlı fizyoloji kitabı da dahil olmak üzere eserlerinin basılması sağlamıştır.
Kanunü’l-Cerrahin ve Mizanü’l-Edviye
Hamse-i Şanizade‘nin dördüncü kitabı olan Kanunü’l-Cerrahin; Kavalalı Mehmet Ali Paşa tarafından Bulak Matbaası’nda 134 sayfa ilk bölümde cerrahi işlemler, ikinci bölümde cerrahi hastalıklardan bahsettiği eser 1828 yılında Mısır’da bastırılmıştır.
Hamse-i Şanizade‘nin beşinci kitabı olan Mizanü’l-Edviye yazım olarak kalmış ve günümüze gelene kadar uzun yıllar geçmesine rağmen; yaşayan akrabalarının da tek nüshayı bulamadığından eksik olduğu için basılamamıştır. Kitapta ecza‘nın çeşitli dillerdeki adları, özellikleri ve kullanım şekilleri ile miktarları bildirmesinin yanı sıra; Şanizade Mehmet Ataullah Efendiye ait bir nebatat bahçesi olduğunu kitapta belirtmiştir. Ayrıca eserin önsözünde ve sonunda “Fi’l-Istılahatü’l-Tıbbiyye” isimli tıp terimleri kısmı eklediği belirtilmesine rağmen, bu kısım da günümüzde kayıptır.
Şanizade Mehmet Ataullah Efendi‘nin kitabının bir nüshası, yayınlandığı yıllarda Fransız Sefareti’ne de gönderilmiştir. Doğu dilleri uzmanı Bianchi‘nin kitaba yaptığı monografta, Osmanlı Devletinin zihniyetinin değişiminin yanı sıra; kitabın doğu bölgelerinde hekimlik yapacak Avrupalı hekim ve cerrahlara hastaları doğru anlayıp onlar tarafından doğru anlaşılmalarını sağlayabilecek ve Türk dilini öğrenmeleri açısından tavsiye etmiştir.
Kaynaklar
Aykut Kazancıgil. 19. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Anatomi.
Mükerrem Bedizel Zülfikar. Tabip Şani-zade Mehmet Ataullah; Hayatı ve Eserleri.
